Kara umowna za brak zapłaty -wyrok Sądu Najwyższego

Kara umowna za brak zapłaty się nie należy. Do takich wniosków doszedł Sąd Najwyższy podejmując w dniu 20.11.2019r. uchwałę w składzie 7 osobowym, III CZP/3/19. Wyrok SN jednoznacznie wskazuje kierunek w jakim powinno zmierzać orzecznictwo sądów powszechnych dotąd rozbieżne w tym zakresie.

Chodzi o sytuację, gdy Wykonawca odstąpił od umowy z powodu braku zapłaty przez Zamawiającego. Strony umówiły się, iż Wykonawca może od umowy odstąpić jeżeli Zamawiający opóźnia się z płatnościami co najmniej 14,  a ten stan utrzymuje się pomimo wezwania do zapłaty. Strona z winy której odstąpiono od umowy zobowiązana była do zapłaty kar umownych.

Rozbieżności w orzecznictwie oparły się na dwóch poglądach.

Cześć sądów uznawała, iż za niewykonanie zobowiązania pieniężnego należą się odsetki a nie kara umowna, bowiem z art. 483kc jasno wynika, iż strony mogą zastrzec karę umowną tylko w przypadku niewykonania zobowiązania niepieniężnego.
Natomiast druga cześć sadów uznawała, iż z chwilą odstąpienia od umowy powstaje między stronami zobowiązanie o jakim mowa w art. 494kc “ Strona, która odstępuje od umowy wzajemnej obowiązana jest zwrócić drugiej stronie wszystko co otrzymała od niej na mocy umowy, a druga strona obowiązana jest to przyjąć. Strona, która odstępuje od umowy może żądać nie tylko zwrotu tego co świadczyła, lecz również na zasadach ogólnych naprawienia szkody wynikającej z niewykonania zobowiązania. Takie zobowiązanie nie ma już charakteru niepieniężnego.”

W uchwale 7 sędziów Sąd Najwyższy orzekł

o niedopuszczalności zastrzeżenia kary umownej na wypadek odstąpienia od umowy z powodu niewykonania zobowiązania o charakterze pieniężnym.
Sprawozdawca sędzia Krzysztof Pietrzykowski zaznaczył, iż art. 483 kc ma charakter bezwzględnie obowiązujący i nie przewiduje innych konsekwencji dotyczących umieszczenia w umowie postanowienia, które jest bezskuteczne z mocy ustawy. Tego rodzaju postanowienie jest bezwzględnie nieważne.

W praktyce

Wyrok SN oznacza, iż Wykonawca, któremu Zamawiający nie zapłacił za wykonane zamówienie pozostaje wystąpić do sądu o zapłatę wraz z odsetkami. Może też od umowy odstąpić ale bez prawa do kary umownej.

Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 14.01.2016r. IVCSK 223/15 przesądził korzystny sposób miarkowania kary umownej nałożonej na wykonawcę robót budowlanych.

Na tle stanu faktycznego będącego przedmiotem oceny przez Sąd Najwyższy przedsiębiorca domagał się od Gminy 108 611,19zł. tytułem wynagrodzenia za wykonane roboty budowlane potrąconego jako kary umowne. Przedsiębiorca miał ukończyć robotę budowlaną do 30 .11.2010r. Zamiast tego zgłosił gotowość do odbioru w dniu 21.04.2011r. oraz zawiadomił pozwaną w dniu 17.05.2011r. o wykonaniu całości prac i zgłosił je do odbioru. Przedsiębiorca został obciążony karą umowną za okres od 1.12.2010 do 27.06.2011r. do uzyskania pozwolenia na użytkowanie obiektu /odbiór 10.06.2011r./

Sąd Okręgowy uznał, iż powód nie dotrzymał harmonogramu, który sam zaproponował, w związku z czym zasadnym było obciążenie przedsiębiorcy karą umowną za okres od 1.12.2010-17.maja 2011r. tj. do dnia zgłoszenia gotowości do odbioru. Sąd Okręgowy przyjął, iż brak było podstaw do miarkowania tej części kary umownej jako rażąco wygórowanej.

Na skutek apelacji obu stron Sąd Apelacyjny uznał, iż rzeczywistą przyczyną opóźnienia wykonania umowy była niewłaściwa organizacja pracy przez powoda i zasądził jedynie kwotę 20 235,26zł.
Sąd Apelacyjny przyjął, że miarkowanie naliczonej kary było usprawiedliwione, wyłącznie jednak z uwagi na fakt, że pozwana gmina wiedząc o opóźnieniu już na wstępnym etapie robót dążyła do wykonania umowy, a jej przedmiot ostatecznie został przez powoda zrealizowany. Sąd Apelacyjny w minimalnym stopniu zmniejszył karę umowną, nie wziął jednak pod uwagę tego czy kara umowna jest rażąco wygórowana.

Od 1 stycznia 2017r. wzrasta minimalne wynagrodzenie do kwoty 2000zł. oraz wprowadza się  pojęcie minimalnej stawki godzinowej dla pracujących na określonych umowach zlecenia oraz o świadczenie usług, w tym samozatrudnionych, wykonujących działalność gospodarczą zarejestrowaną w Polsce lub w państwach trzecich, czyli poza Unią Europejską i Europejskim Obszarem Gospodarczym.
Od 1 stycznia 2017 r. minimalna stawka godzinowa ma wynosić ponad 12 zł brutto .W związku ze wzrostem od 1 stycznia 2017r. minimalnego wynagrodzenia do kwoty 2000zł godzinowa stawka zostanie automatycznie zwaloryzowana do kwoty 13zł.
Podstawą prawną takich zmian jest ustawa z dnia 22 lipca 2016r. O zmianie ustawy o minimalnym wynagrodzeniu za pracę oraz niektórych innych ustaw. Nowa regulacja ma ograniczyć zjawisko polegające na tym, że osoba zatrudniona na umowie cywilnoprawnej ma wynagrodzenie znacznie niższe od minimalnego wynagrodzenia przysługującego pracującemu na etacie.

W zamówieniach publicznych znajdują zastosowanie klauzule umowne zarówno wykształcone w praktyce kontraktowej, jak i specyficzne dla zobowiązań między wykonawcą a zamawiającym.
Można wymienić następujące rodzaje klauzul adaptacyjnych :

1. Klauzule umowne :

zawarte bezpośrednio w umowie o zamówienie publiczne – na zasadzie swobody umów, zgodnie z art. 3531 KC24 z zastrzeżeniem art. 36 ust. 1 pkt 16 i art. 144 ust. 1pzp
W tym:

a/fakultatywne– dopuszczalne na zasadzie swobody umów, przewidywane w umowie o zamówienie publiczne w granicach art. 144 ust. 1 pzp

b/obligatoryjne, obowiązkowe w umowach zawartych na okres dłuższy niż 12 miesięcy (art. 142 ust. 5 pzp). Obowiązek dotyczy wprowadzenia klauzuli do kontraktu, nawet w przypadku zmian nieistotnych, nie zaś obligatoryjności samej zmiany, bowiem modyfikacja zobowiązania nie zawsze będzie konieczna.

2.Klauzule ustawowe

-klauzula renegocjacji umów zawartych przed 1.7.2015 r. w zakresie obniżenia wynagrodzenia wykonawcy o kwotę podatku od towarów i usług, którą obowiązany jest rozliczyć zamiast wykonawcy – art. 12 ust. 2 o zmianie ustawy o podatku od towarów i usług oraz ustawy – Prawo zamówień publicznych25.

– klauzule umożliwiające m.in. modyfikację wynagrodzenia przez sąd – na mocy art. 3571 KC lub art. 632 §2 KC 26.

3.  Klauzule waloryzacyjne

dotyczą zmiany wynagrodzenia wykonawcy, w tym automatyczne lub indeksacyjne (wskaźnikowe)

4. Pozostałe klauzule

np. co do terminu wykonania zamówienia, reguł współdziałania stron, sposobu wykonania zobowiązania, itd.

Nie ma podstaw do kwestionowania dopuszczalności automatycznych klauzul indeksacyjnych, zastrzeganych na podstawie art. 3581 § 2 KC, w tym przypadku opartych o miernik wysokości stawki podatku od towarów i usług, w zamówieniach publicznych. Skuteczność klauzuli zależy od jej zawarcia w umowie. Podwyższenie lub obniżenie wynagrodzenia następuje automatycznie po ziszczeniu się z góry przewidzianego warunku wg ustalonych zasad, bez negocjacji i dodatkowych oświadczeń stron. Prowadzi do zmiany stosunku prawnego nie modyfikując treści samej umowy. Nie jest to zmiana umowy, lecz realizacja woli stron z chwili jej zawarcia. Dlatego nie podlega ocenie w świetle art. 144 ust. 1 pzp. Skoro klauzula tego rodzaju jest znana na etapie postępowania o zamówienie publiczne, wprowadzona do umowy i skuteczna wobec każdoczesnego wykonawcy, któremu by udzielono zamówienia – nie godzi w zasady przejrzystości postępowania o udzielenie zamówienia publicznego, zasady równego traktowania wykonawców i uczciwej konkurencji.

Limit waloryzacji:

Ani przepis art. 28 ani art. 51 ust. 1 ustawy z dnia 26 listopada 1998 r. o finansach publicznych (Dz.U. Nr 155, poz. 1014 ze zm.), nie zawierają zakazu określenia przy pomocy innego miernika wartości niż pieniądz polski – np. w euro, wartości zobowiązań finansowych jednostek samorządu terytorialnego oraz innych podmiotów sektora finansów publicznych, których maksymalna wartość nominalna została wyrażona w złotych. Należy dodać, że zakaz taki, odnoszący się do umów w sprawach zamówień publicznych, nie wynika także z przepisów ustawy z dnia10 czerwca 1994 r. o zamówieniach publicznych (Dz.U. z 1998 r. Nr 119, poz. 773 ze zm.). wyrok SN z 8.12.2006r.VCSK 339/06

Zgodnie z wyrokiem Sądu Najwyższego Izba Cywilna z dnia 22 października 2014 r.II CSK 773/13 w zamówieniach publicznych nie trzeba podawać limitu zwaloryzowanego zobowiązania. Strony mogą w zamówieniu zawrzeć klauzulę waloryzacyjną, pod warunkiem że będzie w specyfikacjach istotnych warunków zamówienia.

Warto mieć na uwadze treść art. 72 dyrektywy 2014/24/EU, która przewiduje limit ewentualnego wzrostu ceny – w przypadku stosowania klauzul przeglądowych (adaptacyjnych), który nie może przekraczać 50% wartości pierwotnej umowy w sprawie zamówienia. Podkreśla się w niej, że zmiany nie mogą mieć na celu obejścia dyrektywy.

Jak wskazano wyżej przykładem obligatoryjnej klauzuli umownej jest art.142ust.5 ustawy pzp zgodnie z którym: umowa zawarta na okres dłuższy niż 12 miesięcy zawiera postanowienia o zasadach wprowadzania odpowiednich zmian wysokości wynagrodzenia należnego wykonawcy, w przypadku zmiany:
1) stawki podatku od towarów i usług,
2) wysokości minimalnego wynagrodzenia za pracę ustalonego na podstawie art. 2 ust. 3-5 ustawy z dnia 10 października 2002 r. o minimalnym wynagrodzeniu za pracę,
3) zasad podlegania ubezpieczeniom społecznym lub ubezpieczeniu zdrowotnemu lub wysokości stawki składki na ubezpieczenia społeczne lub zdrowotne
– jeżeli zmiany te będą miały wpływ na koszty wykonania zamówienia przez wykonawcę.

Od 1 stycznia 2016 r. płaca minimalna pracownika zatrudnionego w pełnym wymiarze czasu pracy wynosi 1850 zł. Taką kwotę określa rozporządzenie Rady Ministrów w sprawie wysokości minimalnego wynagrodzenia za pracę w 2016 r. z dnia 11 września 2015 r. (Dz.U. z 2015 r. poz. 1385)

Jak bezboleśnie przejść przez proces waloryzacji umowy o zamówienie publiczne?